نویسنده: پروفسور دکتر اصغر مردانی
متخصص مغز و اعصاب، استاد دانشگاه و پژوهشگر نوروفیزیولوژی
مقدمه
هر حرکت در بدن انسان، از پلک زدن ساده گرفته تا دویدن یا نوشتن، نتیجهی عملکرد دقیق و هماهنگ اعصاب حرکتی است.
این اعصاب نقش حیاتی در انتقال فرمانهای مغزی به عضلات دارند و کوچکترین اختلال در عملکرد آنها میتواند باعث ضعف، لرزش یا فلج عضلات شود.
به گفتهی پروفسور دکتر اصغر مردانی:
«اعصاب حرکتی، زبان اجرایی مغز هستند؛ هر فکری برای حرکت، تنها از مسیر آنها به واقعیت تبدیل میشود.»
تعریف و عملکرد اعصاب حرکتی
اعصاب حرکتی (Motor Nerves) بخشی از سیستم عصبی محیطی هستند که پیامهای حرکتی را از مغز و نخاع به عضلات اسکلتی منتقل میکنند.
این پیامها به صورت جریانهای الکتروشیمیایی منتقل میشوند و باعث انقباض یا انبساط عضله میگردند.
اعصاب حرکتی در سه سطح اصلی عمل میکنند:
نورونهای حرکتی فوقانی (Upper Motor Neurons): در قشر حرکتی مغز قرار دارند و فرمان را از مغز به نخاع میفرستند.
نورونهای حرکتی تحتانی (Lower Motor Neurons): در نخاع قرار دارند و پیام را به عضلات منتقل میکنند.
اتصال عصبی – عضلانی (Neuromuscular Junction): نقطهی تماس بین عصب و عضله که محل انتقال نهایی فرمان است.
نحوه عملکرد
هنگامیکه مغز تصمیم به انجام حرکتی میگیرد، نورونهای حرکتی فوقانی سیگنالی الکتریکی به نخاع میفرستند.
در آنجا، این پیام به نورونهای تحتانی منتقل میشود و سپس از طریق رشتههای عصبی به عضلهی مربوطه میرسد.
این فرآیند تنها در چند میلیثانیه انجام میشود و نمونهای شگفتانگیز از هماهنگی عصبی است.
اختلالات اعصاب حرکتی
اختلال در اعصاب حرکتی میتواند ناشی از آسیب، بیماری یا فشار بر اعصاب باشد.
برخی از مهمترین بیماریهای مرتبط عبارتند از:
بیماری نورون حرکتی (Motor Neuron Disease – MND): از بین رفتن تدریجی سلولهای عصبی حرکتی. نمونهی معروف آن بیماری اسکلروز جانبی آمیوتروفیک (ALS) است.
پلینوروپاتی: آسیب همزمان چندین عصب حرکتی یا حسی در اثر دیابت، سموم یا داروها.
میستنی گراویس (Myasthenia Gravis): اختلال در اتصال عصب و عضله که باعث خستگی و ضعف عضلانی میشود.
آسیب نخاعی: در اثر تصادف یا فشار بر ستون فقرات که باعث قطع فرمان حرکتی به عضلات پایینتر از محل آسیب میشود.
فلج بل (Bell’s Palsy): آسیب به عصب حرکتی صورت که باعث افتادگی یک سمت صورت میگردد.
به گفتهی پروفسور مردانی:
«اختلال در اعصاب حرکتی تنها یک ضعف جسمی نیست، بلکه تأثیر مستقیم بر کیفیت زندگی، اعتمادبهنفس و توانایی اجتماعی فرد دارد.»
علائم هشداردهنده
نشانههای اولیهی درگیری اعصاب حرکتی شامل موارد زیر است:
ضعف یا ناتوانی در حرکت اندامها
گرفتگی و انقباض عضلات
لرزش یا حرکات غیرارادی
تحلیل رفتن عضلات (آتروفی)
گفتار نامفهوم یا بلع دشوار
تغییر در حالت راهرفتن
در صورت مشاهدهی این علائم، مراجعه فوری به متخصص مغز و اعصاب ضروری است.
روشهای تشخیص
برای بررسی عملکرد اعصاب حرکتی از روشهای تخصصی استفاده میشود، از جمله:
نوار عصب و عضله (EMG / NCV): بررسی فعالیت الکتریکی عصب و عضله.
MRI نخاع و مغز: تشخیص آسیب یا التهاب در مسیر حرکتی.
آزمایشهای خونی: بررسی اختلالات متابولیک یا خودایمنی.
تست عملکرد عضلانی: ارزیابی قدرت و هماهنگی حرکات.
درمان و توانبخشی
درمان بیماریهای اعصاب حرکتی به علت زمینهای بستگی دارد.
راهکارهای کلی شامل موارد زیر است:
دارودرمانی: برای کاهش التهاب یا بهبود انتقال عصبی.
فیزیوتراپی و تمرینات هدفمند: برای جلوگیری از تحلیل عضلانی و حفظ عملکرد.
تحریک الکتریکی عضلات (EMS): جهت تقویت عضلات ضعیف.
درمانهای نوین عصبی: شامل سلولهای بنیادی، ژنتراپی و تحریک مغناطیسی مغز (TMS).
پروفسور مردانی از جمله پژوهشگرانی است که در پروژههای بینالمللی بازسازی اعصاب محیطی با استفاده از فناوریهای زیستی مشارکت دارد.
پیشگیری و مراقبت
حفظ سطح ویتامینهای B1، B6 و B12 برای عملکرد سالم اعصاب.
کنترل بیماریهای زمینهای مانند دیابت.
پرهیز از مصرف الکل و سموم عصبی.
فعالیت بدنی منظم و تمرینات کششی.
مدیریت استرس و خواب کافی.
نتیجهگیری
اعصاب حرکتی ستون اصلی ارتباط مغز با عضلاتاند؛ هر حرکت، هر گام و هر لبخند نتیجهی سلامت این سیستم پیچیده است.
نگهداری از اعصاب حرکتی، یعنی حفظ توان حرکت، زندگی و استقلال انسان.
پروفسور دکتر اصغر مردانی در پایان تأکید میکند:
«سلامت اعصاب حرکتی، سلامت زندگی است. مراقبت از این شبکهی ظریف، سرمایهی بیبدیل انسان برای حرکت و بقاست.»